Dziejowości rozumianej nie w wymiarze filozofii egzystencjalnej, jako jednorazowy akt wyboru, lecz dziejowości rozumianej w sposób diltheyowski czy bergsonowski, jako jedność czasowa indywidualnego a dalej społecznego i historycznego życia ludzkiego, będącego przecież nie tylko patetycznym ciągiem wyborów, lecz również ciągiem doświadczeń przypadkowych, mających miejsce bez aktywnego udziału człowieka, a układających się we wspólną całość, stanowiącą o tożsamości człowieka. Poglądy te znalazły swój wyraz w dziele zbiorowym członków grupy Objawienie jako dzieje (Offenbarung als Geschichte, 1961). Pannenberg świadomie nawiązując do diltheyowskiej kategorii znaczenia, pokazuje jak pojedyncze fakty objawienia czerpią swoje znaczenia z aktualnej całości, w którą się wpisują. Znaczenia poszczególne definiowane są z perspektywy aktualnie antycypowanego kontekstu życia jednostkowego, społecznego a wreszcie historycznego. Pannenberg stojąc na fundamentach hebrajskiego rozumienia rzeczywistości, uznającego procesualny charakter rzeczywistości oraz skończoność ludzkiego doświadczenia, staje się zagorzałym przeciwnikiem systemów roszczących sobie prawo do ostateczności i absolutności poznania. Proponuje on w ich miejsce nieustający wysiłek ciągłego tworzenia projektów całościowego sensu.
Hermeneutyka proponowana przez Pannenberga, używając rozróżnień ricoeurowskich, wpisuje się w nurt tradycji hermeneutyki eschatologicznej, rozumiejącej świat nie z perspektywy arche, perspektywy absolutnego wzorca i prototypu rzeczywistości, lecz z perspektywy tego, co nadejdzie, unicestwiając swym nadejściem wszelka racjonalną prognozę i rachunek (porównaj Heideggerowską czasowość niewłaściwą, odsłaniająca sens bycia naocznego i przedmiotowego zdominowanego teraźniejszością oraz czasowość właściwą odsłaniająca sens bycia dziejowego zdominowanego przyszłością).
Drugim bardzo ważnym wątkiem myśli Pannenberga stała się antropologia, której Pannenberg poświecił kolejne prace: Was ist der Mensch?, Gottesgedanke und menschlische Freiheit, Die Bestimmung des Menschen (Przeznaczenie człowieka, 1978), Anthropologie in theologischer Perspektive (Antropologia w perspektywie teologicznej, 1983) oraz drugi tom Systematische Theologie (Teologia systematyczna, 1991). Dzieła te obok antropologii Schelera, Gehlena czy Plessnera stanowią istotny wkład do współczesnej myśli antropologicznej. Pannenberg w sposób zupełnie nie dogmatyczny, czerpiąc niejednokrotnie z dorobku nauk szczegółowych analizuje takie fenomeny jak: mowa ludzka, otwartość człowieka na świat ponad jego egocentrycznym zawężeniem czy wspomniana powyżej historyczność generująca postawę ufności do życia. W sposób raczej fenomenologiczny szkicuje on pewien model człowieka, który dzięki swej uniwersalności świetnie opisuje również sferę doświadczenia religijnego.
Drugim bardzo ważnym wątkiem myśli Pannenberga stała się antropologia, której Pannenberg poświecił kolejne prace: Was ist der Mensch?, Gottesgedanke und menschlische Freiheit, Die Bestimmung des Menschen (Przeznaczenie człowieka, 1978), Anthropologie in theologischer Perspektive (Antropologia w perspektywie teologicznej, 1983) oraz drugi tom Systematische Theologie (Teologia systematyczna, 1991). Dzieła te obok antropologii Schelera, Gehlena czy Plessnera stanowią istotny wkład do współczesnej myśli antropologicznej. Pannenberg w sposób zupełnie nie dogmatyczny, czerpiąc niejednokrotnie z dorobku nauk szczegółowych analizuje takie fenomeny jak: mowa ludzka, otwartość człowieka na świat ponad jego egocentrycznym zawężeniem czy wspomniana powyżej historyczność generująca postawę ufności do życia. W sposób raczej fenomenologiczny szkicuje on pewien model człowieka, który dzięki swej uniwersalności świetnie opisuje również sferę doświadczenia religijnego.
O nieortodoksyjności tego myśliciela ewangelickiego przecież, świadczyć może krytyka teologii protestanckiej koncentrującej się na etycznych problemach winy i przebaczenia, a pomijającej niemalże całkowicie problemy rozumienia świata czy społecznego charakteru rzeczywistości ludzkiego istnienia. Pannenberg jest w tym względzie uczniem Maxa Schelera, pokazującego jak emancypacja jednostki zapośredniczona jest w strukturze życia społecznego.
Ostatni wątek myśli Wolfharta Pannenberga, na który chciałbym zwrócić tutaj uwagę, dotyczy stanu naszej kultury postrzeganej z perspektywy chrześcijaństwa. Ten wątek to w pewien sposób kontynuacja refleksji nad dziejowością, stanowiącą modus vivendi myśli Pannenberga. Tutaj wpisują się prace upatrujące, zgodnie z myślą Hegla, genezy idei wolności jednostki, nie w ideałach Oświecenia, lecz w doświadczeniu religijnym, czy prace przedstawiające sekularyzację nie jako porzucenie wiary, lecz jako krytykę jej instytucjonalnego wynaturzenia.
Myślę, że najlepszą prezentacją myśli Panneberga byłby wizyta profesora w rodzinnym Szczecinie połączona z cyklem jego wykładów. Kto wie, przyszłość pokaże.
